Vrijdenken volgens Bart Libbrecht

_Vrijheid op de grens: denken tussen orde en transformatie

 Een vriend noemt me een "vrijdenker". Fijn compliment, maar het deed vooral de volgende vraag oprijzen: wat betekent dat eigenlijk, vrijdenken — vandaag, voor mijzelf?

In dit blogartikel probeer ik die vraag te beantwoorden. Het is een persoonlijke poging om vrijdenken te beschrijven als een vorm van vrijheid die niet losstaat van de wereld, maar ontstaat op de grens van de wereld. Een vrijheid die denkt, spreekt, luistert en zwijgt — en in al die bewegingen probeert trouw te blijven aan wat zich in de wereld aandient.

_De klassieke vrijdenker voorbij

Een vrijdenker wordt doorgaans omschreven als iemand die zijn of haar overtuigingen niet baseert op traditie, autoriteit of religie, maar op de Rede, logica en empirie. Tijdens de Verlichting kristalliseerde dit zich uit als kritisch verzet tegen de verstikkende kerkelijke en politieke invloed op het denken (Wikipedia, 2025). De Britannica Dictionary spreekt van "someone who forms opinions about religion and moral issues based on reason rather than on faith or tradition" (Britannica, 2025). Volgens het Oxford English Dictionary zijn vrijdenkers meestal "religious skeptics" die hun overtuigingen niet afleiden van openbaringen, maar van rationele overwegingen. Merriam-Webster onderlijnt het onafhankelijke karakter van de vrijdenker als "one who forms opinions on the basis of reason independently of authority; especially: one who doubts or denies religious dogma" (Merriam-Webster, 2025). Ook Wiktionary onderstreept het belang van dezelfde intellectuele autonomie en de weigering om geloofssystemen kritiekloos over te nemen.

Deze definities zijn historisch waardevol en legitiem binnen hun context — punt uit: ze boden ruimte voor kritisch denken tegenover verstikkende ideologische krachten. Maar, ze rusten op drie aannames die we vandaag complementair kunnen nuanceren:

• Dat vrijdenken een daad is die de vrijdenker buiten de traditie, structuur of context plaatst;
• Dat vrijdenken per definitie in oppositie staat tot bestaande systemen;
• Dat vrijdenken een zuivere en onbevooroordeelde Rede impliceert.

Vanuit het perspectief van Human2 plaatsen we hier verdiepende kanttekeningen bij:

• De vrijdenker is geen figuur die buiten het systeem staat — dat is systemisch onmogelijk — maar iemand die beseft dat hij deel uitmaakt van het systeem, en dus onderhevig is aan de operationele blindheid die systeemvorming met zich meebrengt.
• Vrijdenken betekent niet in oppositie gaan, maar juist het binnenbrengen van informatie die door het systeem werd uitgesloten.
• De vrijdenker claimt geen zuivere Rede, maar erkent het specifieke perspectief van elke positie – en juist daarin ontstaat een andere vorm van vrijheid: géén afstandelijke autonomie, maar een ethische betrokkenheid op de grens.

In dit blogartikel wordt vrijdenken opgevat als het ethisch hanteren van een hardnekkige paradox: het aanvaarden van de eigen operationele blindheid zonder erdoor verlamd te worden. Vrijdenken is een praktijk binnen het systeem, waarin de voorwaarden van tweede orde-communicatie – de reflectie over de communicatie zelf – onderscheiden, besproken en herzien worden. Het is geen afstandelijke intellectuele houding, maar een tijdgevoelige, relationele praktijk tussen weten en niet-weten, spreken en zwijgen, orde en transformatie. De vrijdenker beweegt mee met de werkelijkheid die voortdurend evolueert – en probeert daarin trouw te blijven aan wat zich presenteert, niet aan wat al gevestigd is.

_Circulaire tijd 1

Vrijdenker als systeembewuste getuige
Herken hoe systemen zichzelf organiseren, en zie hoe jijzelf meedraait in patronen van selectie en uitsluiting.

Circulaire tijd 1 is de tijd van zelforganisatie: systemen ontstaan en behouden hun vorm via herhalende communicatie tussen de elementen die het systeem vormen. Binnen deze tijd werken systemen met herkenbare patronen waarmee zij betekenis geven aan zichzelf en de wereld. Informatie wordt geselecteerd of uitgesloten op basis van wat voor het systeem relevant lijkt — en dus ook op basis van wat het systeem op dat moment níet kan of wil zien.

De vrijdenker erkent deze selectie. Hij beseft dat systemen zichzelf in stand houden door bestaande operaties te herhalen en dat de vrijheid binnen zo'n systeem niet onbeperkt is. Integendeel, systemen verkleinen actief de vrijheid van hun onderdelen omwille van hun zelforganisatie. De vrijdenker weet a priori dat hij niet buiten deze structuur staat. Hij neemt deel aan de communicatieve operaties die betekenis geven en weet dat hij ook bijdraagt aan het in stand houden van patronen van selectie en uitsluiting.

De vrijheid van de vrijdenker ligt in een tweede orde-attitude: niet in het overstijgen van het systeem — dat is onmogelijk — maar in het reflecteren over de manier waarop hij zelf deelneemt aan de communicatie. Hij laat zich niet reduceren tot een functie binnen het systeem, maar onderzoekt hoe deze functie tot stand komt. Door te communiceren over de manier waarop het systeem communiceert bewaakt hij de voorwaarden voor het selecteren van nieuwe informatie en het aanpassen van de structuren.

Vrijdenken is niet het kunnen zien van wat niet-zichtbaar is, maar het erkennen van het eigen niet-zien — en daarover kunnen spreken. Deze tweede orde-positie opent de mogelijkheid tot relationele reflectie: systemen worden niet met elkaar vergeleken met een absolute maatstaf, maar vanuit het besef dat ze andere informatie selecteren en uitsluiten. In die zin zijn ze elkaars informationele complementen — en kan de vrijdenker bruggen slaan zonder de neutraliteit te kunnen claimen.

_Lineaire tijd

Vrijdenker als luisteraar naar de storing
Erken de verstoringen als betekenisvolle signalen van wat tot nu toe werd buitengesloten — zonder ze meteen te herstellen.

Lineaire tijd is de tijd van verstoring. Circulaire tijd 1 biedt stabiliteit en herhaling, de lineaire tijd maakt zichtbaar wat werd uitgesloten. Wat het systeem uitsloot keert terug als een storing, als wanorde. In thermodynamische termen uitgedrukt: de entropie neemt toe.

De lineaire tijd spiegelt de informationele grenzen van het systeem. Bestaande communicatieve patronen werken steeds minder goed omdat de informatie die het systeem nodig heeft om zich af te stemmen op de wereld in het verleden niet werd geselecteerd. Het resultaat is een toenemende disfunctie omdat het systeem aan betrouwbaarheid en coherentie verliest.

Op deze breuklijn ontstaat actief vrijdenken. Niet als een snelle herstelreactie, maar als een erkenning. De vrijdenker probeert de verstoring niet te repareren, maar hij erkent de storing als een signaal dat leert dat er iets ontbreekt wat essentieel is voor een toekomstige afstemming. De storing is tweede orde-informatie die voorlopig nog geen betekenis heeft binnen het systeem.

Vrijdenken in lineaire tijd is een relationele gevoeligheid voor dat wat nog niet geïntegreerd is. Het vraagt om:

• het benoemen van de grenzen van circulaire tijd 1 zonder ze af te wijzen — want systemen kunnen niet zonder structuur;
• het verdragen van entropie zonder de entropie meteen te neutraliseren — want wanorde is een vorm van informatie;
• het toelaten van externe signalen zonder die meteen te reduceren tot bestaande betekeniskaders — want dat zou de afwijking neutraliseren of erger, anachronistisch vervormen.

De vrijdenker weet dat systemen structureel informatie in- en uitsluiten. Hij probeert niet om alle informatie in het systeem te integreren, maar om een gedeeld bewustzijn te creëren over deze uitsluitingsprocessen. Daarmee positioneert hij zich pal op de informationele grens, de plek waar verschillende systemen elkaar kunnen spiegelen en waar reflectie mogelijk wordt over wat tot dan onbespreekbaar bleef. Op dat punt breekt de liminale tijd aan.

_Liminale tijd

Vrijdenker als behoeder van het nog-niet
Hou de tussentijd open. Blijf gevoelig voor nieuwe betekenissen die zich aarzelend tonen. Denk traag.

Liminale tijd is de tussentijd zonder vaste vorm. De bestaande communicatiepatronen werden doorbroken, maar de nieuwe structuren hebben zich nog niet gevormd. Betekenissen wankelen, communicatie schuurt en leidt tot paradoxen. Het systeem is tijdelijk stuurloos en ligt open voor transformatie.

Voor de vrijdenker is deze fase geen quick fix. Liminaliteit is de tijd waarin resonantie gaandeweg mogelijk wordt, waar oude zekerheden worden losgelaten en nieuwe nog niet zijn vastgezet. Resonantie groeit iteratief, in een voortdurend proces van aftasten, afstemmen, proberen en gelukkig ook falen — zowel binnen het systeem als in de relatie met de wereld buiten het systeem. Vrijdenken betekent in de liminale fase: meegaan in de iteratie, de liminaliteit openhouden voor het onvoltooide en precies zoeken naar de informatie die zich nog maar net in fragmenten begint te tonen.

De vrijdenker weet dat de liminale tijd er niet zomaar kwam en het gevolg was van structurele uitsluitingen. Zijn opdracht is niet het invullen van deze tijd met nieuwe zekerheden, maar het versterken van de gevoeligheid van het systeem voor wat vroeger werd buitengesloten. Vrijdenken is een relationele vaardigheid door betekenis op te bouwen met interactie. Hij is een transformerende figuur — niet door macht of overtuigingskracht, maar door opgebouwde resonantie. Hij zoekt geen herstel, maar herconfiguratie, een adaptatie in functie van de wereld waarin het systeem een dynamische plaats moet vinden.

_Circulaire tijd 2

Vrijdenker als vormgever van voorlopige orde
Geef structuur aan wat doorheen de crisis is gegroeid — met aandacht voor resonantie, geheugen en veranderlijkheid.

Circulaire tijd 2 is de fase waarin een systeem, na de liminale tijd, opnieuw een tijdelijke vorm vindt — niet door terug te grijpen naar de vroegere gewoonten, maar door interne en externe communicatiepatronen die de relatie van het systeem met de wereld functioneel aanpassen.

De circulaire tijd 1 is gebaseerd op herhaling zonder reflectie, de circulaire tijd 2 een herhaling mét een herinnering aan het verleden — de wereld heeft een geheugen. Het patroon dat ontstaat, draagt de herinnering aan wat voorafging in zich: de crisis, de twijfel, de heroriëntatie. Het systeem vindt opnieuw zijn samenhang, maar deze keer op een aangepaste grondslag.

De communicatieve operaties die nu ontstaan:

• hebben wortels in de transformatie die in de liminale tijd werd doorgemaakt;
• vergroten de functionele veerkracht van het systeem;
• zijn beter afgestemd op de wereld zoals die zich in de lineaire tijd manifesteerde;
• sluiten opnieuw aan bij de oorspronkelijke bedoeling van het systeem — maar in een aangepaste vorm.

Vrijdenken is geen abstract besef of kritische distantie, maar een belichaamde resonantie tussen de communicatiepatronen en de wereld. Al weet de vrijdenker dat ook deze nieuwe vorm niet blijvend is. Elke communicatievorm heeft de onvermijdelijke eigenschap om blind te zijn voor informatie die buiten operaties valt. Daarom houdt de vrijdenker de ruimte open voor afwijking, reflectie en herconfiguratie. De vrijheid van de vrijdenker houdt de verantwoordelijkheid en de vaardigheid in om in de dialoog in het systeem en tussen het systeem geslotenheid en openheid op ‘resonant’ te combineren. Verstoring, liminaliteit, herconfiguratie — het proces blijft zich herhalen.

_Vier vuistregels voor het vrijdenken

Tot zover mijn eigengereide invulling van vrijdenken. Het is een ethisch-communicatieve praktijk die meebeweegt met de tijdstructuren. Wie vrij wil denken, beweegt door cycli van stabiliteit, verstoring, transformatie en hernieuwing — telkens opnieuw.

Voor wie er baat bij zou hebben, ik vat alles samen in vier vuistregels:

• Zie de eigen communicatieve patronen van jezelf en het systeem waar je deel van uitmaakt
  Wees je bewust van de circulaire tijd waarin je leeft. Denk niet dat je erbuiten staat. Vrijdenken begint bij het onderkennen van de communicatieve selectie en uitsluiting van systemen.
• Spreek met de verstoring en zelfs het conflict
  Richt je niet reflexmatig op herstel. Luister naar wat stoort, hapert of schuurt — daar is de informatie te vinden die het systeem uitsloot maar nodig heeft om zich intern en extern aan te passen aan de wereld.
• Hou de tussentijd voldoende open
  Vul de liminale tijd niet te snel in. Weersta de drang tot het herhalen van gekende betekenissen, structuren of oplossingen. Vrijdenken is open blijven in het ‘nog-niet’, het is daar dat nieuwe patronen traag zichtbaar worden.
• Geef vorm en structuur, maar altijd voorlopig
  Geef vanuit resonantie traag maar zeker structuur aan de communicatiepatronen, maar blijf beseffen dat elke vorm voorlopig is en alert moet blijven voor storingen die leren dat er iets ontbreekt wat essentieel is voor een toekomstige afstemming van het systeem.

Vrijdenken speelt zich af op de grens: tussen systeem en verstoring van het systeem, tussen spreken en zwijgen, tussen weten en nog-niet-weten. Op die grens vraagt de dynamische wereld steeds opnieuw om een betekenis. En wie vrij denkt, antwoordt — met geëngageerde betrokkenheid en het diepe bewustzijn van zijn eigen blindheid.

_Bibliografie

Britannica. (2025). Free thinker. In Britannica Dictionary. Opgehaald van: https://www.britannica.com/

Merriam-Webster. (2025). Freethinker. In Merriam-Webster Dictionary. Opgehaald van: https://www.merriam-webster.com/

Oxford University Press. (2025). Freethinker. In Oxford English Dictionary. Opgehaald van: https://www.oed.com/

Wiktionary. (2025). Freethinker. Opgehaald van: https://en.wiktionary.org/wiki/freethinker

Wikipedia. (2025). Vrijdenker. Opgehaald van: https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrijdenker