In den beginne was het woord — en het woord brengt orde of wanorde

_Merz, Israël en de scheppende ethiek van politieke taal

Iedereen heeft recht op een eigen mening. Vrije meningsuiting is een hoog goed. Alleen: wanneer een politiek leider spreekt als vertegenwoordiger van een politiek systeem, ontstaat een andere dimensie. Dan is het geen persoonlijke mening meer, maar een daad die communicatief bepaalt wat als legitiem, ordelijk of wenselijk wordt gezien. Politiek spreken is moreel spreken. In systeemtheoretische termen werkt politiek met een binaire code: orde versus wanorde. Elke politieke uitspraak versterkt of verstoort maatschappelijke samenhang.

_De probleemstelling

Toen de Duitse bondskanselier Friedrich Merz op 17 juni verklaarde dat „Israel macht für uns die Drecksarbeit“ [1], was dat geen vrijblijvende uitspraak. Het was een daad van systeembevestiging. De vraag is niet of men het inhoudelijk met hem eens is, maar welk systeem zijn woorden in stand houden. Scheppen zijn woorden orde — of zaaien ze wanorde?

_Systeemvorming is relatie — en relatie is communicatie

De woorden van Merz fungeren als hefboom: ze activeerden communicatie tussen Duitsland, Israël, Iran, de publieke opinie en internationale bondgenoten. Relaties zijn niet louter het gevolg van geopolitieke feiten, maar ontstaan door de manier waarop men spreekt.

Systeemvorming weerspiegelt geen bestaande relaties, maar vormt ze. Sociale systemen bestaan, zoals Niklas Luhmann stelt, niet uit mensen, maar uit communicatie [2]. Elke relatie ontstaat, verandert of verdwijnt door communicatieve operaties. Merz plaatst het conflict tussen Iran en Israël in de binaire structuur van orde tegenover wanorde: Israël brengt orde als uitvoerder van het noodzakelijke maar smerige werk, de NAVO kijkt toe, Iran verschijnt als een dreiging en dus wanorde. Die ordening gebeurt via taal. Woorden hebben een scheppende kracht.

Sociale systemen stabiliseren zich via communicatiepatronen — patronen die de werkelijkheid zelf reproduceren. De uitspraak van Merz bevestigt zo’n patroon. Wat dit patroon is komt enkele paragrafen verder aan bod. 

_Tweede orde communicatie stelt de ethische vraag

Tweede orde communicatie — spreken over hoe er gesproken wordt — maakt mogelijk om het systeem dat Merz 'representeert' kritisch te bevragen. Want wie spreekt, maakt een wereld. Tweede orde communicatie is daarom niet alleen reflectief, maar ook intentioneel: ze daagt uit tot het kritisch bevragen van de wereld die men met zijn woorden mogelijk of net onmogelijk maakt.

Reageert men bevestigend, dan legitimeert men dat systeem. Reageert men kritisch, dan opent men de mogelijkheid voor nieuwe onderscheiden, open reflectie en constructieve herconfiguratie. Vanuit deze logica is de verontwaardiging die losbrak — bij de SPD, De Groenen, Die Linke en internationaal vanuit Iran — geen politiek incident, maar een noodzakelijke correctie in de vorm van een kritiek op het communicatiepatroon [3][4]. Zij maken duidelijk zichtbaar wat op het spel staat.

_De systemische verhouding tussen West en Oost

De uitspraak van Merz legt drie niet zo impliciete aannames bloot die de relatie tussen het Westen en het Oosten coderen:

1. Het Westen is moreel superieur en het kan zich distantiëren van geweld door het geweld uit te besteden aan een onderaannemer.
2. Het Oosten is moreel inferieur en is een bedreiging en geen gesprekspartner.
3. Israël vertegenwoordigt het Westen in het Midden-Oosten, bewaakt de grens tussen beschaving en barbarij en bevestigt  daarmee de westerse gedefinieerde orde.

Deze aannames herhalen een historisch patroon waarin het Westen zichzelf positioneert als het normbepalend centrum van rationaliteit en moraliteit, terwijl het Midden-Oosten een perifere dreiging blijft. Dat ondermijnt het perspectief op wederkerigheid, gelijkwaardigheid of dialoog -wat de basis is van duurzame systeemvorming. Wat Merz’ uitspraak blootlegt, is een discursieve orde waarin duurzame systeemvorming onmogelijk wordt: (1) er is geen gelijkwaardige communicatie, (2) relaties worden asymmetrisch, en (3) het systeem stabiliseert zich rond stilstand — een schijnorde die structurele wanorde maskeert.

_De politieke impact van Merz’ woorden

Door Israël te positioneren als uitvoerder van „die Drecksarbeit“, het vuile werk dat Europa en de Verenigde Staten zogezegd nodig hebben, tast Merz drie kernstructuren aan:

1. De diplomatieke orde, waarin conflicterende staten relaties openhouden.
2. De morele orde, waarin verantwoordelijkheid niet te delegeren valt.
3. De publieke orde, waarin taal verbinding schept.

Deze retoriek schept geen duurzame orde, maar slechts tijdelijke schijnorde. De diepere wanorde blijft onaangeraakt, tot ze zich uit in een nieuwe crisis. De machtsverhouding tussen West en Oost wordt herbevestigd, Israël raakt geïsoleerd in een rol die geen veiligheid oplevert en communicatie blijft strategisch in plaats van relationeel.

De gevolgen zijn voelbaar. Zoals onder andere Reuters op 19 juni 2025 rapporteerde, leidde de uitspraak tot internationale spanningen, diplomatieke maatregelen vanuit Iran en scherpe interne verdeeldheid in Duitsland [5].

_Besluit: spreken als verantwoordelijkheid

Als communicatie de werkelijkheid maakt, rust er een zware verantwoordelijkheid op wie spreekt. Spreken is niet alleen een reflectie van wat is, maar een scheppende daad in functie van wat kan zijn. Wie communiceert, kiest niet alleen voor een standpunt, maar voor een systeem — voor een wereld.

De woorden van Merz vergroten de afstand tot Iran, bevestigen Israël in zijn rol van militaire waakhond en bevriezen het conflict in een asymmetrie. In plaats van een duurzame orde ontstaat een bevroren wanorde — een schijnbare stabiliteit die geen werkelijke veiligheid garandeert.

Echte politieke orde vraagt communicatie waarin wederzijdse angsten, belangen en kwetsbaarheden worden erkend. Vanuit een humanistisch perspectief is het vergroten van de afstand heel moeilijk verdedigbaar — niet alleen moreel, maar ook strategisch. In een tijd van vervreemding, oorlog en morele verwarring is  dit geen luxe, maar een noodzaak.

Wie spreekt in naam van een volk, spreekt nooit alleen over de werkelijkheid — hij maakt het systeem waarin de werkelijkheid van het volk verschijnt. Communicatie is systeemvorming. Het gesproken woord is niet beschrijvend, maar constitutief. Door te spreken maken we orde — of wanorde.

_Bronnen en referenties:
[1] ZDFheute (17 juni 2025): "SPD kritisiert Merz für „Drecksarbeit“-Aussage"
[2] Luhmann, Niklas (1984). Soziale Systeme. Grundriß einer allgemeinen Theorie. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
[3] Die Welt (18 juni 2025): "Kritik an „Drecksarbeit“-Zitat - Israels Botschafter nimmt Merz in Schutz"
[4] Frankfurter Rundschau (19 juni 2025): "Iran empört über Merz: Deutscher Botschafter einbestellt"
[5] Reuters (19 juni 2025): "Iran summons German envoy over Merz’s Israel comment"
[6] Deutschlandfunk (20 juni 2025): "Merz zwischen Staatsräson und Völkerrecht"
[7] Wall Street Journal (20 juni 2025): "Germany's Chancellor Says Israel Is Doing the Dirty Work for Us All"

_Glossarium bij "In den beginne was het woord"

• Politiek spreken
  Spreken in naam van een politiek systeem. Geen persoonlijke mening, maar een daad die invloed uitoefent op wat als legitiem, ordelijk of wenselijk wordt gezien.
• Systeemtheorie (Luhmann)
  Een benadering waarin sociale systemen niet uit mensen bestaan, maar uit communicatie. Elk systeem werkt met eigen codes en stabiliseert zich via patronen van communicatie.
• Binaire code: orde vs. wanorde
  → De taal van politieke systemen werkt vaak binair. Elke uitspraak classificeert iets als ‘ordelijk’ of ‘wanordelijk’, ‘legitiem’ of ‘gevaarlijk’. Dit bepaalt hoe realiteit wordt waargenomen.
• Eerste orde communicatie
  → Directe communicatie over iets (bv. een politieke uitspraak over Israël of Iran). Het lijkt beschrijvend, maar is tegelijk normatief en vormend.
• Tweede orde communicatie
  → Reflectie op hoe er gecommuniceerd wordt. Vraagt niet wat er gezegd wordt, maar welk systeem daarmee bevestigd of betwist wordt. Ethiek ontstaat op dit niveau.
• Discursieve orde
  → De onderliggende logica van hoe gesproken wordt binnen een samenleving of machtsverhouding. Deze orde bepaalt wie als legitieme gesprekspartner wordt erkend — en wie niet.
• Schijnorde
  → Een ogenschijnlijke stabiliteit waarin bestaande ongelijkheden of conflicten worden toegedekt door vaste communicatiepatronen. Het lijkt orde, maar onderdrukt transformatie.
• Relationele communicatie
  → Communicatie die gelijkwaardigheid, wederkerigheid en kwetsbaarheid toelaat. Staat tegenover strategische communicatie, die vooral gericht is op beheersing en positionering.
• Performativiteit (van taal)
  → Het idee dat taal niet alleen beschrijft, maar handelt: door iets te zeggen, wordt iets in de wereld gezet. Woorden zijn dus constitutief, niet alleen representatief.
• Asymmetrische systeemvorming
  → Een systeem waarbij relaties ongelijkwaardig worden georganiseerd, meestal ten voordele van een dominante partij. Leidt tot instabiliteit en verstoorde communicatie

_Bronnen en referenties

• ZDFheute (17 juni 2025): "SPD kritisiert Merz für „Drecksarbeit“-Aussage"
• Die Welt (18 juni 2025): "Kritik an „Drecksarbeit“-Zitat - Israels Botschafter nimmt Merz in Schutz"
• Frankfurter Rundschau (19 juni 2025): "Iran empört über Merz: Deutscher Botschafter einbestellt"
• Reuters (19 juni 2025): "Iran summons German envoy over Merz’s Israel comment"
• Deutschlandfunk (20 juni 2025): "Merz zwischen Staatsräson und Völkerrecht"
• Wall Street Journal (20 juni 2025): "Germany's Chancellor Says Israel Is Doing the Dirty Work for Us All"